Διευθυντού Υπουργείου Πολιτισμού
Προέδρου Ομοσπονδίας Λογοτεχνών Ελλάδος
Η Κρήτη,το πέμπτο σε μέγεθος νησί της Μεσογείου,φορτισμένο με ιστορικές αναμνήσεις και ισχυρή αρχαιολογική,λαογραφική και πολιτιστική παρουσία,είναι το γραφικότερο μπαλκόνι της Ευρώπης.Παράλληλα είναι η αρχαιότερη περιοχή της Γηραιάς Ηπείρου μας,που συγκεντρώνει μνημεία,μαρτυρίες και τεκμήρια του ευρωπα'ι'κού πολιτισμού από τους προ'ι'στορικούς ακόμη χρόνους ως τις μέρες μας,αριθμώντας 50.000 χρόνους ανθρώπινης παρουσίας.
Μεγάλο ελληνικό νησί η Κρήτη,γεμάτη βουνά,φαράγγια και κοιλάδες,με γραφικά λιμάνια και καστρογυρισμένες πολιτείες,λικνίζεται περήφανα στα καταγάλανα νερά του Κρητικού Πελάγους αιώνες ολόκληρους,περήφανη για την ιστορία της,αυστηρή για τις παραδόσεις της και σίγουρη για την ομορφιά της.
Παράλληλα είναι ο τόπος ο οποίος,πέρα από τα ισχυρά κοινωνικά και γεωγραφικά δεδομένα,έχει πολύ σημαντική παράδοση και πλούσια παραδοσιακή ζωή και παρά την προγονική του αίγλη και το βάρος της μινωικής και αρχαιοελληνικής του κληρονομιάς,έχει σήμερα να επιδείξει στοιχεία και μαρτυρίες του νεότερου Κρητικού Λα'ι'κού μας Πόλιτισμού,που ενώνουν τα Βαλκάνια με την υπόλοιπη Ευρώπη και την Δύση με τη Μέση Ανατολή.Και αυτή την αίσθηση τη νιώθεις μόλις πατήσεις τα χώματά της,μόλις αντικρίσεις τους ανθρώπους της και μόλις ζήσεις και βιώσεις τα ήθη και τα έθιμά της.
Την αναπνέεις στη ζωή της,στα πανηγύρια της και στα πηδήματα των χορών της.Την παρατηρείς στο χάρτη να έχει από τη μια πλευρά την Ευρώπη και από την άλλη το μεγάλο κορμί της Αφρικής και στη μέση του πελάγους εκείνη,σταυροδρόμι λαών και πολιτισμών και μήλο της έριδος των ισχυρών της ημέρας διαχρονικά,μα δεν γονάτισε ποτέ.Πύργωσε μόνο ένα φρόνημα και ένα ήθος.Και πολεμά νύχτα και μέρα τον εχθρό και τη μοίρα.Να πολεμά και να κερδίζει τη μάχη χωρίς φραγμούς ή τεμαχίσματα.
Ιχνηλατώντας τον Κρητικό ως τις πηγές της ιστορίας του και ακόμη πιο πίσω ως τους μακρινούς θολούς αιώνες της προ'ι'στορίας του,τον βρίσκουμε δημιουργό τέχνης,μιας τέχνης που εκφράζεται απο τους μινωικούς ακόμη χρόνους με φόρμες,με γραμμές με χρώματα.
Και κάτω από τα στοιχειώδη αυτά μέσα το έμπειρο μάτι αναγνωρίζει
νοήματα,αισθήματα,ισχυρούς πόθους και ανθρώπινες λαχτάρες.
Στους μεταγενέστερους κλασσικούς και βυζαντινούς χρόνους,παρά τις πολλές εχθρικές επιθέσεις που δέχτηκε το νησί από Αραβες,απο Βενετούς και άλλους επίδοξους κουρσάρους,οι κάτοικοι του μαρτυρικού μας νησιού,αναζήτησαν το ωραίο,επεδίωξαν την αρμονία και αναπαράστησαν τη φύση και τον άνθρωπο με ιδεαλιστικό τρόπο.
Και ακόμη στα έργα τους διακρίνεται η αναπαράσταση απο την πραγματικότητα,η εξαφάνιση του όγκου και του χώρου,η τάση για αφηρημένη έννοια και κυρίως η αναπαράσταση του πνευματικού κόσμου με αποκλίσεις ρυθμών και μορφών.
Η σοβαρότητα εξάλλου της έκφρασης,η πνευματικότητα,ο πλούτος και η τεχνική τελειότητα βεβαιώνουν τον συνεχή σεβασμό των Κρητών προς την Ελληνική Παράδοση.
Στους μεταβυζαντινούς χρόνους,η Κρητική Λα'ι'κή Τέχνη έφτασε σε μεγάλη τελειότητα.Βασισμένη στον ανώνυμο συνήθως Κρητικό λα'ι'κό τεχνίτη,η ίδια αυτή τέχνη δρα και εκφράζεται αιώνες ολόκληρους κάτω από την κυριαρχική δύναμη της παράδοσης,δίδοντας στα αριστουργήματα χρησιμότητα και ομορφιά.
Ο αρχέγονος ρυθμός της αρμονίας και του μέτρου,η απλότητα και η ειλικρίνεια και κυρίως η μυστική ενόραση από άγνωστες και αστείρευτες πηγές συνιστούν στις γενικές τους γραμμές την Κρητική Λα'ι'κή Τέχνη και την παραδοσιακή ζωή στο όμορφο νησί της Κρήτης.
Και ακόμη τα στοιχεία αυτά,δηλ,η λα'ι'κή τέχνη της Νύμφης του Λυβικού και η παραδοσιακή ζωή των κατοίκων της στηρίζονται στις ηρω'ι'κές και πολιτιστικές εξάρσεις της ιστορίας τους,στις περιπέτειες της εθνικής ζωής τους και βέβαια στο ήμερο και όμορφο περιβάλλον,στοιχεία που επιδρούν βαθύτατα στις τέχνες τους και στα δημιουργήματά τους.Ετσι η Κρητική Λα'ι'κή Τέχνη ,εκτός από τη Λα'ι'κή Αρχιτεκτονική,αγκαλιάζει όλους τους κλάδους της χειροτεχνίας από την αιώνια ανάγκη της ανήσυχης κρητικής ψυχής να ξεπερνά την απλή ζωή και να προχωρήσει πέραν από εκεί που την άφησε η φύση.
Μέσα σε αυτά τα πλαίσια,εκατοντάδες λα'ι'κοί δημιουργοί της Κρήτης ακόμη και σήμερα μεταδίδουν την τέχνη τους στις νεότερες γενιές,δημιουργώντας παράλληλα έργα λα'ι'κής έμπνευσης που προκαλούν εντύπωση και θαυμασμό.Εργαστήρια υφαντών,παραδοσιακά βαφεία με ζω'ι'κά και φυτικά χρώματα,εργαστήρια κρητικής λύρας,μαχαιροποιεία,καλαθοπλεκτήρια,πανεροπλεκτήρια,παραδοσιακά τυριοκομεία,γανωτήρια,ντενεκετζίδικα,ραφεία,κηροπλαστεία εργαστήρια κωδώνων κ.ά. συναντά ο επισκέπτης κυρίως στην ύπαιθρο,όπως και τα 27 λα'ι'κά παραδοσιακά επαγγέλματα,τα οποία λειτουργούν στις αγροτικές κυρίως και ορεινές περιοχές της Κρήτης,όπως ο αγγειοπλάστης,ο αγωγιάτης,ο βοσκός,κασάπης,ο καφετζής,ο καφεπαντοπώλης,ο γανωτής,ο καρεκλάς,ο καλαθοποιός,ο κτίστης,ο μαραγκός,ο μεταπράτης,ο μπαρμπέρης,ο μπογιατζής,ο μυλωνάς,ο μελισσοκόμος,ο νεροφόρος,ο ντενεκετζής,ο πεταλωτής,ο στιβακτής,ο τσαμπάζης,ο τελάλης,ο τσαγκάρης,ο τερζής,ο χαρκιάς,ο λα'ι'κός οργανοπαίκτης κ.ά.,το σύνολο των οποίων εκφράζει τον αυθορμητισμό,την καλλιτεχνική τους αγνότητα και την πλούσια φαντασία τους.Τα ηλιοκαμένα με τις αυλακωτές ρυτίδες πρόσωπά τους βεβαιώνουν το έργο τους και την προσπάθεία τους να δώσουν νέα στοιχεία και νέες αξίες στις εκφράσεις της Παραδοσιακής Κρητικής Λα'ι'κής Τέχνης.Εκτός όμως από τη Λα'ι'κή Αρχιτεκτονική που αναφέραμε,η Κρητική Λα'ι'κή Τέχνη εκφράζεταιμε τη Μεταλλοτεχνία,τη Γλυπτική,την Κεραμική,τη Ζωγραφική,την Κεντητική,την Επεξεργασία του υφάσματος,την Ξυλοτεχνία,τη Διακοσμητική κ.ά.
Ειδικότερα η Λα'ι'κή Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική περιλαμβάνει την κρητική λα'ι'κή κατοικία,τα ζευγόσπιτα,τα σπίτια των μετοχάρηδων,τους νερόμυλους,τους ανεμόμυλους,τα πηγάδια,τους λιθόστρωτους δρόμους,τις μάντρες,τα μιτάτα,τις πετρώτες και τα χιλιάδες εξωκκλήσια,παρεκκλήσια,προσκυνητάρια και ενοριακούς ναούς κτισμένους σε χωριά και σε πόλεις,όπως και στις πιο απίθανες περιοχές και σημεία της Κρήτης.Ιδιαίτερα αναφέρουμε την περίφημη Αγορά των Χανίων και τα εξαιρετικά νεοκλασσικά κτίρια που βρίσκονται σε πόλεις,χωριά και οικισμούς του μαρτυρικού νησιού μας.
Η Μεταλλοτεχνία περιλαμβάνει την κοσμηματοποιία,την εκκλησιαστική αργυροχρυσοχο'ια,τη σιδεροτεχνία,τη χαλκουργία και τα μολυβένια αντικείμενα.Γραμμικά σιδερένια σχήματα,έλικες,ρόδακες,ποικιλόσχημα πλέγματα από φύλλα και λουλούδια,πουλιά,δικέφαλοι,οικιακά ζώα,άγρια θηρία,θρησκευτικές παραστάσεις,σιδερένια ή από μαντέμι μπαλκόνια,παράθυρα,εκκλησιαστικά είδη από μπρούτζο και χαλκό και εκατοντάδες άλλα αντικείμενα καθημερινής χρήσεως,όπως λουκέτα,σύρτες,σκαπέτια,τσεκούρια,υνιά,μαχαίρια,κουδούνια,καμπάνες,καζάνια κ.ά. ανήκουν στη μεταλλοτεχνία και αποτελούν αληθινά έργα τέχνης και έργα λα'ι'κής έκφρασης.
H Γλυπτική που περιλαμβάνει τη λιθογλυπτική,την ξυλογλυπτική και την ξυλοτεχνία,αναπτύχθηκε σε μεγάλο βαθμό στην Κρήτη και εξακολουθεί και σήμερα να καλλιεργείται τόσο στην ύπαιθρο όσο και στις πόλεις.
α. Στη λιθογλυπτική ανήκουν οι λιθόγλυπτες βρύσες,οι φεγγίτες,τα αγιοθύριδα,οι γούρνες,τα γλυπτά τόξα θυρών,οι επιγραφές,οι θρησκευτικές παραστάσεις,τα πελέκια,τα καμπαναριά,οι πορτοστάτες,οι σταυροί,τα ζώα,τα δένδρα,οι πελεκημένοι αργοί λίθοι κ.ά.,που έχουν τη δική τους γοητεία,καθώς η σκληρή πέτρα γίνεται στα χέρια του λα'ι'κού τεχνίτη έργο τέχνης που αντικαθρεπτίζει το μεράκι,την υπομονή,την πίστη και την ευαισθησία του.
β.Στην ξυλογλυπτική υπάγονται δεκάδες αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως και έργα μεγάλης καλλιτεχνικής πνοής.Στην πρώτη ανήκουν τα πιάτα,τα πιρούνια,τα κουτάλια,οι κορνίζες,τα χαβάνια και πολλά άλλα,ενώ στη δεύτερη τα τέμπλα,οι δεσποτικοί θρόνοι,τα παραθρόνια,τα αναλόγια,οι σταυροί,οι σφραγίδες προσφορικών και εορταστικών άρτων κ.ά.
γ. Στην ξυλοτεχνία ανήκουν οι πόρτες,τα παράθυρα,οι κασέλες,τα μπαούλα,οι γούρνες,τα μουζούρια,οι κορνίζες,τα μουσικά όργανα,οι πίνακες και τα πινάκια,τα χτάνια,τα εργαστήρια για την υφαντική,ο διόνυσος και ο ταράχτης για την τυροκομική,ο κόπανος για το πλύσιμο,η μανιβέλλα για τις φάμπρικες,τα ζυγάλτρα,η διχαλόβεργα,τα μπαστούνια,τα τέμλια και οι κατούνες για τις ελιές,δάπεδα και οροφές και πολλά άλλα "ών ουκ έστι αριθμός",σε διάφορα σχήματα και μορφές.
Η Κεραμική,όπου υπάγεται και η Αγγειοπλαστική,περιλαμβάνει 63 οικιακά σκεύη και άλλα είση κεραμικής και πλινθοποιίας.Τα περίφημα καλλιτεχνικά πιθάρια,γνωστά από τους μινωικούς ακόμη χρόνους,ήταν και είναι σπουδαία χρηστικά αντικείμενα,για τους κατοίκους του νησιού αλλά και για κάθε τρίτο.Και στίς μέρες μας,που βγήκε το πλαστικό το πιθάρι,δεν έχασε την χρηστικότητά του.Θεωρείται και είναι το καλύτερο διακοσμητικό σε αυλές,σε ταράτσες και ελεύθερους χώρους και εγγυάται την καλύτερη διατήρηση ποτών και τροφίμων.
Η πλαστικότητα μάλιστα της φόρμας και ο διακοσμητικός κυματισμός που πολλές φορές έχουν συνθέτουν την εντυπωσιακή παρουσία της Κρητικής Κεραμικής στους νεότερους χρόνους.
Ενδεικτικά σημειώνω οτι στα μέρη μας λειτουργούν περίφημα εργαστήρια στο Θραψανό Ηρακλείου,στο Κεντρί Ιεράπετρας και στους Μαργαρίτες Ρεθύμνης.
Η Ζωγραφική,που αναπτύχθηκε στην Κρήτη και εξακολουθεί και σήμερα να καλλιεργείται σε πολύ ικανοποιητικό ρυθμό,περιλαμβάνει την εκκλησιαστική ζωγραφική,τις λα'ι'κές τοιχογραφίες και εικονογραφίες,τα έργα της χαρακτικής και τις εικονογραφήσεις ποιημάτων και μυθιστορημάτων.Επτακόσιοι και πλέον ναοί από τον 1οο ως τον 19ο αιώνα είναι αγιογραφημένοι από τον ιστορικό,δογματικό και λειτουργικό κύκλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας,όπως και χιλιάδες φορητές εικόνες και ψηφιδωτά από τους ίδιους κύκλους με πρωτοποριακά σχέδια και υψηλή έκφραση.
Στους Κρήτες αγιογράφους ανήκει και η λεγόμενη Κρητική Σχολή Αγιογραφίας,που αναπτύχθηκε τον 16ο αιώνα με κύριο εκφραστή τον Μοναχο Θεοφάνη τον Στελίτζα,τα έργα της οποίας χαρακτηρίζονται για τη λιτότητα,την εσωστρέφεια,την ηρεμία,τη σχηματοποίηση των μορφών,το πειθαρχημένο ύφος,τον βαθύχρωμο προπλασμό και τις συγκρατημένες κινήσεις.Η Κεντιτική περιλαμβάνει όλα τα κεντήματα της φορεσιάς,του σπιτιού και τα εκκλησιαστικά κεντήματα.Εκατοντάδες Κρητικοπούλες κεντούν νύχτα και μέρα διαχρονικά και εφαρμόζουν όχι μόνον μεγάλο αριθμό από τις 136 γνωστές βελονιές,αλλά εφαρμόζουν νέες τεχνικές σε παλαιά σχέδια.Σήμερα μάλιστα λειτουργούν στα Χανιά οργανωμένα εργαστήρια όπου κεντούν θέματα που διακρίνονται για την απλότητα των χρωμάτων,τη σύλληψη των σχεδίων και την επιμελημλενη εκτάλεση των συνθέσεων.Τα θέματα που κεντούν,εκτός από τα λουλούδια,διακοσμητικά σχέδια και πολλές θρησκευτικές παραστάσεις,προέρχονται από την αγροτική,ποιμενική και αλιευτική ζωή των κατοίκων της ελληνικής μεγαλονήσου και κυρίως από την καθημερινή ζωή τους,όπου με υπομονή,μεράκι,κομψότητα και χάρη κεντούν.
Η Πλεκτική περιλαμβάνει την καλαθοπλαστική,την ψαθοπλεκτική και τα πλεκτά του σπιτιού,όπου ανήκουν και δεσιές,οι κροσσοί,τα δικτυωτά πλεκτά,τα υφάσματα με ανοίγματα,τα χυτά λεγόμενα υφάσματα κ.ά.Στην καλαθοπλεκτική ανήκουν τα καλάθια,τα κοφίνια,οι κόφες,τα μελισσοκόφινα,τα τουπιά,η μαδάρα,το πλεκτό της νταμιτζάνας,η χελοπαγίδα,τα φίμωτρα κ.ά.,ενώ στην ψαθοπλεκτική οι καρέκλες,οι σκούπες,τα μικρά και τα μεγάλα πανέρια κ.ά.
Η Επεξεργασία του Υφάσματος,εκτός από τις επιμέρους εργασίες (κούρεμα προβάτων,αφαίρεση του μαλόρουπου με αλισίβα,στέγνωμα,ξέσιμο,γνέσιμο,βαφή των μαλλιών με παραδοσιακά ζωικά και φυτικά χρώματα,ύφανση),περιλαμβάνει και την υφαντική,η οποία μετέρχεται προσεκτικά παραδοσιακούς τρόπους βαφής που είναι ανεξίτηλοι.Εκατοντάδες χειροκίνητοι αργαλειοί δουλεύουν νύχτα και μέρα και παράγουν κάθε λογής υφαντά σε ποικιλίες χρωμάτων,σχεδίων και σχημάτων.Γεωμετρικά μοτίβα με συμβολικές παραστάσεις πάνω σε πετσέτες ή σε άλλα υφαντά,τα οποία,λόγω της επιμελημένης εργασίας,του τρόπου βαφής των νημάτων,των ποικιλώνυμων σχεδίων και των συμπληρωματικών διακοσμητικών και συμβολικών στοιχείων που περιέχουν,γίνονται περιζήτητα και επομένως ανάρπαστα.
Ιδιαίτερα οι ανάπλες,τα χηράμια,ο πατητές και τα καμπάλια σήμερα είναι μουσειακά κομμάτια τα οποία θαυμάζονται μέσα και έξω από την Κρήτη.ΗΔιακοσμητική,τέλος,περιλαμβάνει τη διακόσμηση των σπιτιών,των ναών και των σχολείων,όπως και κάθε κινητού ή ακίνητου αντικειμένου που δημιουργείται στην Κρήτη διαχρονικά και διακοσμείται σύμφωνα με τις γνώσεις και τη βούληση του δημιουργού.
Τα στοιχεία που πολύ σύντομα ανέφερα συνδυασμένα με τον τρόπο ζωής και έκφρασης κάθε Κρητικού όπου και να βρίσκεται και κυρίως η καθημερινή ζωή με τους 27 τοπικούς παραδοσιακούς χορούς (πεντοζάλης,πηδηκτός,σούστα,χανιώτης,ξενομπασάρης κ.ά.),τα 12 κρητικά λα'ι'κά μουσικά όργανα (λύρα,θιαμπόλι,ασκομαντούρα,μαντούρα,νανούρα,ταμπουράς κ.ά.),τα ριζίτικα τραγούδια,τα μοιρολόγια και οι παροιμίες,οι αθιβολιές και τα ανιώματα (αινίγματα),η τοπική λα'ι'κή ιατρική με τις θεραπείες,τους εξορκισμούς και τα γητέματα,τα αρωματικά φυτά και τα φαρμακευτηκά βότανα και τόσα άλλα που έχουμε,σηματοδοτούν τη μακραίωνα ιστορία της Κρήτης και των κατοίκων της διαχρονικά.Επομένως η ιστορία και η μελέτη τους σήμερα,υπό το φως της ιστορίας και των ευρημάτων της αρχαιολογικής σκαπάνης,όχι μόνο θα συμβάλλει αποτελεσματικά στη διατήρηση και συνέχιση της Κρητικής Παράδοσης,αλλά αυτή η ίδια η Παράδοση θα μας ενισχύσει να συνειδητοποιήσουμε και να εφαρμόζουμε τα ήθη και τα έθιμά μας,να βιώσουμε την ιστορία,τον πολιτισμό και τον τρόπο ζωής των προγόνων μας και να γίνουμε μέτοχοι ενός ανεπανάληπτου πολιτισμού,ο οποίος στο σύνολό του μας οδηγεί στην εθνική μας αυτογνωσία και αυτοσυνειδησία και οπωσδήποτε στο στίβο και την ανάδειξη του διεθνούς ανταγωνισμού.
