Διευθυντού Υπουργείου Πολιτισμού
Προέδρου Ομοσπονδίας Λογοτεχνών Ελλάδος
Σημαντικό καί επίκαιρο θέμα σήμερα είναι "Οι Ελληνικοί Τοπικοί Παραδοσιακοί Χοροί καί τα Λα'ι'κά Μουσικά Όργανα μέσα από μικρογραφίες,τοιχογραφίες καί χαλκογραφίες Ελλήνων Λα'ι'κών Δημιουργών".Καί είναι βέβαια γνωστό ότι οι ελληνικοί τοπικοί αλλά και πανελλήνιοι χοροί με το οποιοδήποτε περιεχόμενό τους αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα από τη ζωή των προγόνων μας,γεγονός που βεβαιώνεται τόσο από γραπτές μαρτυρίες αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων όσο καί από ποικίλες παραστάσεις χορών και μουσικών οργάνων σε οινοχόους,κύπελα,τάφους,πυξίδες,αγγεία,σφραγιδόλιθους κ.ά.
Στους βυζαντινούς χρόνους,παρά το ότι οι συγγραφείς μάς δίδουν γενικές και ατελείς πληροφορίες και δεν μας περιγράφουν,εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων,τους τρόπους που χόρευαν κάθε χορό,όπως και τις κινήσεις και τα σχήματα των χορευτών,μας ειναι γνωστές αρκετές μικρογραφίες χειρογράφων κωδίκων τοιχογραφίες ναών και μοναστηριών,όπως και μεταγενέστερες ξυλογραφίες και χαλκογραφίες που αναπληρώνουν εν μέρει το κενό αυτό.Παράλληλα μας είναι γνωστό ότι εκτός από το λαό,που χόρευε σε κάθε περίσταση-αφού,όπως τονίζει ο Λέων ο Γραμματικός,"φιλοθεάματοι γάρ τών άλλων (μάλλον) ανθρώπων Βυζάντιοι"-για να τιμήσουν τον αυτοκράτορά τους γιόρταζαν και χόρευαν μπροστά του,στις 15 Οκτωβρίου οι Ρεγεονάρχες και οι Σεβαστοφόροι, όπως και οι Κληρικοί του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και κυρίως οι Νοτάριοι (γραμματοδιδάσκαλοι),οι Μάγιστροι,οι Ομφικιάλοι και όλοι εκείνοι που αποτελούσαν τη Σύγκλητο.Παράλληλα ο λαός,όπως βεβαιώνουν πολλές γραπτές μαρτυρίες,χόρευε στα πανηγύρια σε πλατείες,σε αγρούς,σε δρόμους,ακόμη και σε δρομάκια,όπως και στα θέατρα,στα συμπόσια και στον Ιππόδρομο.Οι πηγές μάλιστα αναφέρουν ότι μέχρι τον 2ο αιώνα τόσον οι ορχηστές όσον και οι ορχηστρίδες,αλλά και οι συνδαιτημόνες,χόρευαν με τη συνοδεία αυλού και κιθάρας.
Kαι παρά το ότι η Εκκλησία κήρυξε τον πόλεμο σε ορισμένες περιοχές κατά του χορού,επειδή υπενθύμιζε εθνικές τελετές που ήσαν συνδεδεμένες με την εθνική λατρεία,υπήρξαν άλλες εποχές -και ύστερα από εισήγηση του ίδιου του Πατριάρχου Θεοφύλακτου,γιου Ρωμανού Λεκαπηνού-,που οι χοροί γίνονταν και μέσα στους ναούς κατά την ημέρα των Χριστουγέννων και των Φώτων.Το ίδιο βεβαιώνει και ο Σκαρλάτος Βυζάντιος πως γινόταν τον περασμένο αιώνα στα Πριγκηπονήσια της Κωνσταντινουπόλεως,όπου "αι κόραι μετά τήν δευτέραν Ανάστασιν κλείουσαι τάς θύρας τών ναών,εχόρευαν εν τω νάρθηκι αυτών υπό τόν ήχον τυμπάνων καί αυλών".
Στους νεότερους χρόνους ο ελληνικός λα'ι'κός πολιτισμός,που συνδύαζε στη διάρκειά του πανάρχαιες μνήμες με αλλεπάλληλες προσαρμογές στις νέες πραγματικότητες,βρήκε στη μουσική,το χορό και το τραγούδι μια από τις πληρέστερες εκφράσεις του.Ιδιαίτερα ο Ελληνας,μέσα από τους παραδοσιακούς χορούς του που συνδύαζε με μουσική και τραγούδια,μπόρεσε να εκφράσει τις χαρές και τις λαχτάρες του,τους πόθους και τα όνειρά του και να δώσει στη ζωή του μια χαρούμενη έκφραση στα γενικότερα πλαίσια του νεότερου ελληνικού λα'ι'κού πολιτισμού.Χωρίς αμφιβολία,οι σημερινοί ελληνικοί χοροί αποτελούν τη ζωντανή κληρονομιά των χορών του παρελθόντος,που έφτασαν ως τις μέρες μας παραλλαγμένοι από γενιά σε γενιά.Όμως διατηρούν τη γενική τους γραμμή και τα εκδηλωτικά τους χαρίσματα.Γιορτές,γάμοι,γλέντια,Απόκριες και άλλες χαρές δίχως ελληνικούς χορούς είναι αδιανόητο.Γι'αυτό και οι ελληνικοί χοροί μαζί με τη θρησκεία,τα έθιμα του σπιτιού,τις αγροτικές ασχολίες,τα υφαντά,τις κοινωνικές σχέσεις,τα έθιμα χαράς και λύπης,τις τέχνες,τη γλώσσα,το δημοτικό τραγούδι,το παραμύθι,την παροιμία,το ντύσιμο και τόσα άλλα συγκροτούν το χαρακτήρα του έθνους μας και συνθέτουν την Ελληνική Παράδοση.
Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί διαιρούνται σε δύο βασικές κατηγορίες,στους συρτούς και τους πηδηχτούς,και χωρίζονται σε κυκλικούς και αντικριστούς.Έχουν το δικό τους ύφος και τις δικές τους παραλλαγές και αποτελούν αναμφισβήτητα καλλιτεχνικό δημιούργημα,αφού είναι βγαλμένοι από πηγαία και εμπνευσμένη δημιουργηκότητα του λαού μας,συνυφασμένοι με τα παραδοσιακά βιώματα και την όλη ψυχοσύνθεση του Έλληνα.
Οι σημερινοί ελληνικοί χοροί,που είναι συνδεδεμένοι με το συναίσθημα και τις ψυχικές εκδηλώσεις του Έλληνα,αποτελούν αναγκαία εκδήλωση της ζωής μας.Πολλές φορές μάλιστα,ανάλογα με τη σκοπιμότητα,παίρνει και την ονομασία του ή ακόμη και από την εκδήλωση που γίνεται με την ευκαιρία της γιόρτης ή γεγονότος στον ευρύτερο κύκλο των κοινωνικών σχέσεων του ανθρώπου.Έτσι,όταν γίνεται μόνο για παιδιά λέγεται "παιδικός χορός",όταν είναι για άγαμους "λευκός χορός",όταν όλες οι κυρίες προσέρχονται με ορισμένο χρώμα ονομάζεται "ρόδινος",όταν οι χορευτές ή οι χορεύτριες έχουν μεταμφιεστεί "χορός μεταμφιεσμένων",όταν γίνεται με αμφίεση ιστορική,ξενική ή φανταστική "χορός παρέ",με ειδική αμφίεση και χωρίς προσωπίδα "χορός καλικό",όταν δίδεται για φιλανθρωπικούς σκοπούς "φιλανθρωπικός χορός" κ.ά.Η λέξη πάντως χορός ερμηνεύεται κατά περίσταση ανάλογα με την ενέργεια,το έργο ή τη δραστηριότητα που επιδιώκουμε να παρουσιάσουμε.
Έτσι π.χ.έχουμε το χορό τραγωδίας,κωμωδίας ή μελοδράματος,τους χορούς των ψαλτών (δεξιός ή αριστερός),τον εκκλησιαστικό χορό και στο χώρο της βυζαντινής τέχνης τους χορούς των αγίων,των δικαίων,των παρθένων,των προφητών,των αγγέλων,των ιεραρχών,των μαρτύρων,των οσίων κ.ά.Τέλος οι χοροί διακρίνονται σ'εκείνους που φανερώνουν χαρά,διάθεση ευθυμίας,σ'αυτούς που έχουν ως σκοπό την άσκηση του σώματος,δηλαδή τους γυμναστικούς χορούς,σ'εκείνους που αποτελούν μέρος της λατρείας μας,δηλαδή τους θρησκευτικούς χορούς,τους πένθιμους,που στοχεύουν στην έκφραση θλίψης και στη διέγερση πένθιμων συναισθημάτων στους θεατές και τέλος στους μιμητικούς χορούς,που αναπαριστάνουν διάφορες εκδηλώσεις.
Ιδιαίτερα ο χορός στην ορθόδοξη παράδοση εμφανίζεται συνήθως με δύο παράλληλες μορφές.
Ή ως λειτουργικός χορός ή ως λα'ι'κός ιερός χορός,που εκτελείται από ενθουσιασμένους πιστούς μέσα ή έξω από τους ναούς.Και ναι μεν οι κανόνες των Συνόδων απαγόρευαν ρητώς όλους τους χορούς,η συνείδηση όμως της Εκκλησίας τους προσέδωσε ηθική και μεταφορική έννοια. Ο χορός δηλαδή δεν θεωρείται κατά κυριολεξία αλλά κατά μεταφορά.Επομένως χορεύω σημαίνει σκιρτώ πνευματικά και απολαμβάνω την ύψιστη αγαλλίαση.Με αυτή την έννοια τον συναντούμε σε πολλούς ύμνους που ακούγονται τις μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης.Εδώ εννοούμε ομάδα ανδρών ή γυναικών,ή ανδρών και γυναικών,ή ξεχωριστών ατόμων που χορεύουν,ή χορεύοντας τραγουδούν ή απαγγέλουν.Σχετικές είναι διάφορες φράσεις,άσματα ή παροιμίες,όπως "μπαίνω στο χορό","αυτός που σέρνει το χορό","μπάτε κορίτσια στο χορό να μάθετε τραγούδια","απόξο από το χορό πολλά τραγούδια ξέρει","αγάπα η Μάρω το χορό,βρήκε κι άντρα χορευτή","στήνω το χορό" κ.ά.
'Ετσι διαμορφώθηκαν,στα χρόνια κυρίως της Τουρκοκρατίας,οι πλέον γνωστοί σήμερα ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί,οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν αρχαίες ελληνικές ρίζες,διατηρούν την πνοή του Βυζαντίου,εκφράζουν "αρετήν καί ελευθερίαν" και επομένως έχουν όλο το δικαίωμα και σήμερα να χορεύονται πανηγυρικά στις αυλές των εκκλησιών.Γι'αυτό ακριβώς το λόγο συναντούμε δεκάδες παραστάσεις ελληνικών παραδοσιακών χορών σε μικρογραφίες χειρογράφων,τοιχογραφίες ναών και μοναστηριών και σε χαλκογραφίες Ελλήνων καλλιτεχνών.
Έρυνα που πραγματοποιήσαμε τα τελευταία 10 χρόνια απέδειξε ότι σήμερα είναι γνωστοί 537 ελληνικοί τοπικοί παραδοσιακοί χοροί,από τους οποίους οι 93 χορεύονται στην Ήπειρο,οι 38 στη Θράκη,οι 89 στη Μακεδονία,οι 37 στη Θεσσαλία,οι 26 στη Στερεά Ελλάσα,οι 28 στην Πελοπόννησο,οι 29 στην Κρήτη,οι 54 στα υπόλοιπα νησιά μας,οι 74 στην Κύπρο,οι 31 χορεύουν οι Πόντιοι,14 οι Σαρακατσάνοι,16 οι εκ Μικράς Ασίας,11 οι της Ανατολικής Ρωμυλίας,1 οι Βλαχόφωνοι κ.ά.
Αναφερόμενος στους χορούς όπως τους συναντούμε σε μικρογραφίες,τοιχογραφίες και χαλκογραφίες Ελλήνων δημιουργών,σημειώνω με συντομία τα ακόλουθα:
Η βυζαντινη εικονογραφία της Ορθόδοξης Ανατολής,η οποία πάντοτε εκφράζει το πνεύμα και το ήθος της Ορθοδοξίας,δεν υστέρησε και στη παράσταση τόσο των χορών όσο και των ελληνικών λα'ι'κών οργάνων,όπως θα δούμε παρακάτω.Δεν συναντούμε βέβαια στις πολυποίκιλες απεικονίσεις τους χορούς και τα είδη τους κατά περιοχή και ονομασία,αλλά τους συναντούμε στη γενική τους μορφή,δηλαδή ωε εκφράσεις ευφρόσυνου γεγονότος.'Ετσι σε ιστορημένα χειρόγραφα που φυλάσσονται σε μοναστήρια και βιβλιοθήκες,σε τοιχογραφίες ιερών ναών,εκκλησιών και αρχοντικών του ελληνικού χώρου,αλλά και σε χαλκογραφίες Ελλήνων και ξένων δημιουργών,παρατηρούμε να χορεύουν άλλους γυναίκες ατομικά,άλλους όμιλοι γυναικών και άλλους μόνο παιδιά.Μεικτούς χορούς,δηλάδή να χορεύονται από νέους και νέες,συναντούμε αργότερα,σε τοιχογραφίες κυρίως.Όμως,όπως και να έχει το πράγμα,η απεικόνιση ελληνικών παραδοσιακών χορών και λα'ι'κών οργάνων σε μικρογραφίες χειρογράφων,τοιχογραφίες,σε νάρθηκες εκκλησιών και χαλκογραφίες Ελλήνων δημιουργών σημαίνει ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία στην πράξη δεν στάθηκε αντίθετη προς αυτούς.Αντιθέτως,εδώ έχουμε το θρίαμβο των λα'ι'κών μας χορών με τις ευλογίες της Εκκλησίας.Ιδιαίτερα ο χορός στην ορθόδοξη παράδοση εμφανίζεται συνήθως με δύο παράλληλες μορφές.
Ή ως λειτουργικός χορός ή ως λα'ι'κός ιερός χορός,που εκτελείται από ενθουσιασμένους πιστούς μέσα ή έξω από τους ναούς.Και ναι μεν οι κανόνες των Συνόδων απαγόρευαν ρητώς όλους τους χορούς,η συνείδηση όμως της Εκκλησίας τους προσέδωσε ηθική και μεταφορική έννοια. Ο χορός δηλαδή δεν θεωρείται κατά κυριολεξία αλλά κατά μεταφορά.Επομένως χορεύω σημαίνει σκιρτώ πνευματικά και απολαμβάνω την ύψιστη αγαλλίαση.Με αυτή την έννοια τον συναντούμε σε πολλούς ύμνους που ακούγονται τις μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης.Εδώ εννοούμε ομάδα ανδρών ή γυναικών,ή ανδρών και γυναικών,ή ξεχωριστών ατόμων που χορεύουν,ή χορεύοντας τραγουδούν ή απαγγέλουν.Σχετικές είναι διάφορες φράσεις,άσματα ή παροιμίες,όπως "μπαίνω στο χορό","αυτός που σέρνει το χορό","μπάτε κορίτσια στο χορό να μάθετε τραγούδια","απόξο από το χορό πολλά τραγούδια ξέρει","αγάπα η Μάρω το χορό,βρήκε κι άντρα χορευτή","στήνω το χορό" κ.ά.
'Ετσι διαμορφώθηκαν,στα χρόνια κυρίως της Τουρκοκρατίας,οι πλέον γνωστοί σήμερα ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί,οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν αρχαίες ελληνικές ρίζες,διατηρούν την πνοή του Βυζαντίου,εκφράζουν "αρετήν καί ελευθερίαν" και επομένως έχουν όλο το δικαίωμα και σήμερα να χορεύονται πανηγυρικά στις αυλές των εκκλησιών.Γι'αυτό ακριβώς το λόγο συναντούμε δεκάδες παραστάσεις ελληνικών παραδοσιακών χορών σε μικρογραφίες χειρογράφων,τοιχογραφίες ναών και μοναστηριών και σε χαλκογραφίες Ελλήνων καλλιτεχνών.
Έρυνα που πραγματοποιήσαμε τα τελευταία 10 χρόνια απέδειξε ότι σήμερα είναι γνωστοί 537 ελληνικοί τοπικοί παραδοσιακοί χοροί,από τους οποίους οι 93 χορεύονται στην Ήπειρο,οι 38 στη Θράκη,οι 89 στη Μακεδονία,οι 37 στη Θεσσαλία,οι 26 στη Στερεά Ελλάσα,οι 28 στην Πελοπόννησο,οι 29 στην Κρήτη,οι 54 στα υπόλοιπα νησιά μας,οι 74 στην Κύπρο,οι 31 χορεύουν οι Πόντιοι,14 οι Σαρακατσάνοι,16 οι εκ Μικράς Ασίας,11 οι της Ανατολικής Ρωμυλίας,1 οι Βλαχόφωνοι κ.ά.
Αναφερόμενος στους χορούς όπως τους συναντούμε σε μικρογραφίες,τοιχογραφίες και χαλκογραφίες Ελλήνων δημιουργών,σημειώνω με συντομία τα ακόλουθα:
Ο χορός εδώ εμφανίζεται ως αυθόρμητο φαινόμενο των Ορθοδόξων Χριστιανών και δεν ειναι εφάμαρτη ενέργεια.Είναι μια εκδήλωση και σχεδόν έκρηξη χαράς.Η απόλαυση έγκειται στο να βλέπει κάποιος το δικό του σώμα και τα σώματα των άλλων να ανταποκρίνονται με ρυθμικές κινήσεις συγχρονιζόμενες με την παραδοσιακή μουσική,πράγμα που αποτελεί κατ'αρχήν αληθινό αισθητικό θέαμα.
Κατά την έρευνα μάλιστα που πραγματοποίησα,τόσο στην ύπαιθρο όσο και σε βιβλιοθήκες ναούς και μοναστήρια και άλλα κέντρα της Ορθόδοξης Ανατολής,όπου φυλάσσονται ή εικονίζονται διάφορα έργα Ελλήνων λα'ι'κών δημιουργών εντυπωσιάστηκα από την πληθώρα των παραστάσεων με ελληνικά λα'ι'κά μουσικά όργανα και ελληνικούς παραδοσιακούς χορούς σε μικρογραφίες,τοιχογραφίες ναών ή μοναστηριών και σε χαλκογραφίες.Ένας πρόχειρος μάλιστα υπολογισμός αριθμεί 20 λα'ι'κά μουσικά ελληνικά όργανα,που είναι:λύρα,ζουρνάς,νταούλι,λαγούτο,ντέφι,ανακαράδες,αυλός πολυκάλαμος,τσαμπούνια,κανονάκι,σάλπιγγα ίσια ή γυριστή,φλογέρα μακριά ή κοντή (φλάουτο),άρπα τριγωνική,πλαγίαυλος,χειροκύμβαλα,ταμπουράς,κρόταλα,τρίχορδο αχλαδόσχημο,ζίλια (κύμβαλα),κέρας και γκάιντα (αυτοδύναμο όργανο).Και τούτο επειδή η παραδοσιακή μουσική αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του χορού,που παρουσιάζεται είτε με τη μορφή τραγουδιού είτε παιγμένη από μουσικά όργανα,είτε με το συνδυασμό και των δύο μαζί.
Χαρακτηριστικά σημειώνουμε τη μικρογραφία του 11ου αιώνα της Μονής Εσφιγμένου του Αγίου Όρους,όπου σε βουκολική σκηνή εικονίζεται φλογέρα και λύρα,ενώ σε άλλη μικρογραφία της ίδιας μονής και του ίδιου αιώνα,όπου εικονίζονται οι σοφοί και οι σημειαλύται του βασιλιά Κύρου,εικονογραφήθηκαν κήρυκες να σαλπίζουν για να συγκεντρωθούν οι σοφοί.Ακόμη σε μικρογραφία του 11ου αιώνα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης των Ιεροσολύμων και σε ποιμενική παράσταση εικονίζονται πολυκάλαμος αυλός και πλαγίαυλος.Τέλος,τον ίδιον αιώνα,σε μικρογραφία της Μονής Μεγίστης Λαύρας του Άθω
παριστάνεται τρίχορδο αχλαδόσχημο μουσικό όργανο.Τον 12ο αιώνα,σε χειρόγραφο της Μονής Αγίου Παντελεήμονα και σε αντίστοιχες μικρογραφίες εικονίστηκαν ο Δίας περιβαλλόμενος από κορύβαντες,ενω παράλληλα παίζονται κύμβαλα,αυλός και τύμπανα,όπως και ποιμένες αγραυλούντες με τον αυλό σε παράσταση της Γέννησης του Χριστού.Ακόμη τον 12ο αιώνα,σε μικρογραφία της Μονής Σταυρονικήτα εικονίζεται ο Δαυβίδ με κανονάκι (τριγωνικό ψαλτήρι).
Τον 14ο αιώνα,τρείς μικρογραφίες σε χειρόγραφο κώδικα του Μυθιστορήματος του Μεγάλου Αλεξάνδρου,που φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας,εικονίζεται φλογέρα,σάλπιγγα και ταμπουράς στην πρώτη,φλογέρα και ταμπουράς στη δεύτερη και ταμπουράς στην τρίτη.
Τον 16ο αιώνα,στα κυριότερα κέντρα της Ορθόδοξης Ανατολής,δηλαδή στο Αγιον όρος και στα Μετέωρα,έχουμε αρκετές τοιχογραφίες που εικονίζουν ελληνικά λα'ι'κα μουσικά όργανα.
Έτσι στο Καθολικό της Μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων,σε αντίστοιχες τοιχογραφίες,εικονίζονται ζουρνάς,λύρα και λαγούτο στην παράσταση του Εμπαιγμού,μακριά φλογέρα,στην παράσταση της Γέννησης,έγχορδο με τόξο λαγούρο,πολυκάλαμος,αυλός κανονάκι,ντέφι,ζουρνάς και γκάιντα στην παράσταση της Μεταφοράς της Κιβωτού και τέλος σάλπιγγα και νταούλι στην παράσταση πάλι του Εμπαιγμού.Ακόμη σε τοιχογραφίες της Μονής Μεγίστης Λαύρας,στη Γέννηση και στον Εμπαιγμό διακρίνονται μικρή φλογέρα στην πρώτη και ζίλια (κύμβαλα) και κέρας στη δεύτερη.Σε άλλες τοιχογραφίες του ίδιου αιώνα,στο Καθολικό της Μονής Σταυρονικήτα εικονίζονται κέρας,νταουλάκι,σάλπιγγα και λαγούτο σε αντίστοιχες εικονογραφικές συνθέσεις της Μεταφοράς της Κιβωτού και του Εμπαιγμού.Τέλος σε τοιχογραφία "Αινείται τον Κύριο..." της Μονής Φιλανθρωπικών Ιωαννίνων (νησί) εικονίζονται,τον 16ο αιώνα,έγχορδο με τόξο,λαγούτο,σάλπιγγα και ψαλτήρι.
Τον 16ο-17ο αιώνα,σε τοιχογραφίες της Μονής Λουκούς 'Αστρους Κυνουρίας και μάλιστα στην παραβολή του πλουσίου και του Λαζάρου,εικονίστηκαν νταούλι,ζουρνάς και λαγούτο.
Το 1630,σε τοιχογραφία "Αινείται τον Κύριον..." της Μονής Ιωάννου του Προδρόμου Σερρών εικονίζονται νταούλι,ζουρνάς,λαγούτο και ανακαράδες (λεπτομέρειες λαγούτο και να ακαράδες και μικρό νταούλι και ζουρνάς).Ακόμη,σε φορητή εικόνα της Γέννησης του Χριστού στο ναό της Βηθλεέμ του 17ου αιώνα εικονίζονται τσαμπούνια και φλογέρα.
Τον 18ο αιώνα,σε τοιχογραφίες της Μονής Γρηγορίου του Αθω εικονίζεται ο Δαβίδ με κανονάκι (1739) πάνω από κοπέλες που χορεύουν και στη Μονή Βατοπεδίου ένας φτωχός παίζει τη λύρα του στο ναό του Προδρόμου.Τέλος,στο ναό του Αγίου Γεωργίου Πάνιτσας Γυθείου παριστάνονται ίσιες και γυριστές σάλπιγγες.
Όσον αφορά τους παραδοσιακούς χορούς σε χειρόγραφα τοιχογραφίες και χαλκογραφίες,ενδεικτικά σημειώνουμε:
Τον 19ο αιώνα,τοιχογραφίες του λα'ι'κού ζωγράφου Θεοφίλου,που βρίσκονται μία στο Μουσείο Ελληνικής Λα'ι'κής Τέχνης και μία στο σπίτι Κοντού Ανακασίας Βόλου,εικονίζουν χορούς με ντέφι.Τέλος,σε ξυλόγλυπτο τέμπλο της Μονής Προδρόμου Σερρών (1303) παριστάνονται ζουρνάς και ντέφι.
Σάλπιγγες συναντούμε σε πολλές παραστάσεις της Δευτέρας Παρουσίας,όπως εκείνη της Μονής Γρηγορίου,που έγινε το 1739.
α.Χειρόγραφα
Σε κοσμογραφία Κοσμά του Ινδικοπλεύστη,που ανήκει στον 9ο αιώνα,ιστορήθηκαν μορφές γυναικών να χορεύουν ανεμίζοντας πέπλα από τα κεφάλια τους.
Σε χειρόγραφο του Οκτατεύχου, που βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη,ιστορούνται τέσσερις γυναίκες,από τις οποίες οι δύο χορεύουν,η τρίτη ορχείται παίζοντας κρόταλα και η τέταρτη κρούει τύμπανο.
Σε μικρογραφία Κώδικα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης των Ιεροσολύμων ιστορήθηκε,τον 11ο αιώνα,χορός με επτά πρόσωπα,τα οποία συγχρόνως παίζουν νταούλι,πλαγίαυλο,χειροκύμβαλα,έγχορδο με τόξο και παλαμάκια.
Σε χειρόγραφο του Οππιανού του 11ου αιώνα ιστορήθηκαν δύο χορεύτριες σε πολύ έντονη κίνηση με υψωμένα τα χέρια να κτυπούν κρόταλα.
Σε χειρόγραφο του Φυσιολογικού ιστορήθηκε όμιλος ανδρών και γυναικών να παίζουν όργανα και να χορεύουν.
Σε ελληνικό χειρόγραφο του Βατικανού ιστορήθηκαν,τον 11ο αιώνα,η Μαριάμ με 13 νέες με κεντημένες χρυσές ζώνες,περικεφαλαίες και βυζαντινά κασέλα να χορεύουν το γνωστό μακελαρικό (χασάπικο) χορό,με τη συνοδεία οκτώ οργάνων που παίζουν ισάριθμα άτομα στο κέντρο του κύκλου.
Σε μικρογραφία του 13ου αιώνα της Μονής Λαύρας του Αγίου Όρους ιστορήθηκαν πάλι σε κύκλο έξι γυναίκες να χορέουν κυκλικά με χιτώνες και χρυσές παρυφές.Είναι η Μαριαμ και οι Παρθένες ευθύς μετά τη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας.
β. Τοιχογραφίες
Σε τοιχογραφία του Πανσέληνου στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους εικονογραφήθηκαν,τον 14ο αιώνα,παιδιά να κρατιούνται χέρι-χέρι και να χορεύουν με χάρη και ομορφιά στην παράσταση της Βαπτίσεως.
Στο ναό των Αγίων Αποστόλων Θεσ/νικης,που ανήκει στον 14ο αιώνα,υπάρχει ο χορός της Σαλώμης.Η κόρη της Ηρωδιάδας χορεύει με "κεκλασμένα τά μέλη". Κουνάει τα χέρια με ηδυπάθεια,ενώ πάνω στο κεφάλι της ισορροπεί πινάκιο με την κεφαλή του Ιωάννη Προδρόμου.
Σε τοιχογραφία του Παρεκκλησίου της Κουκουζέλισσας στη Μονή Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους εικονογραφήθηκαν,το 1713,τρείς χαριτωμένες κοπέλες να κρατούνται μεταξύ τους με σηκωμένα τα χέρια και να χορεύουν,ενώ τον πηδηχτό χορό που χορεύουν σύρει νεαρός κρατώντας την πρώτη κοπέλα.
Σε τοιχογραφία του ναού της Αγίας Παρασκευής Σοφικού Κορινθίας ζωγραφήθηκαν,τον 17ο αιώνα,τέσσερις κοπέλες να χορεύουν.
Σε τοιχογραφίες της Μονής Αγίου Γεωργίου (Άρμας) στην Εύβοια ιστορήθηκε,τον 17ο αιώνα,κυκλικός χορός τεσσάρων γυναικών με πολύ χαριτωμένες κινήσεις και με ελληνικά λα'ι'κά όργανα.
Σε τοιχογραφία των Αίνων στη Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνας συναντούμε το χορό των Παρθένων,που είναι έργο του Γεωργίου Μάρκου του 1735.
Σε τοιχογραφία του νάρθηκα της Μονής Μαρδακίου στην Αλαγονία Μεσσηνίας παριστάνονται σε συρτό χορό έξι νεανίδες.
Σε τοιχογραφίεςτου εξωνάρθηκα του Καθολικού της Μονής Δοχειαρίου και σε παράσταση των Αίνων εικονογραφήθηκαν δύο χοροί.
Σε τοιχογραφία του 1735 μ.Χ., στον εξωνάρθηκα της Μονής Ιβήρων και στην παράσταση των Αίνων παριστάνονται νέοι και νέες να χορεύουν πολύ χαριτωμένα με τη συνοδεία λα'ι'κών οργάνων.
Σε τοιχογραφία του εξωνάρθηκα της Μονής Κουτλουμουσίου του 1744,ένδεκα κοπέλες χορεύουν με τη συνοδεία λα'ι'κών οργάνων.
Σε τοιχογραφία του Κοιμητηρίου της Μονής Γρηγορίου,του 1733,τρείς νέες και ένας νέος χορεύουν με τη συνοδεία λα'ι'κών οργάνων.
Θα ήταν,τέλος,παράλειψη εάν δεν παρουσίαζα και τον κυκλικό χορό 4 νέων που χορεύουν σε παράσταση της παραβολής του Ασώτου Υιού,του 1354,μπροστά από το τραπέζι των συνδαιτυμόνων στον εξωνάρθηκα του Καθολικού της Μονής Λαύρας του Αγίου Όρους.
γ. Χαλκογραφίες
Οσον αφορά,τέλος,παραδοσιακούς χορούς σε χαλκογραφίες,σημειώνουμε τον κυκλικό χορό όπως σχεδιάστηκε το 1575 σε χάρτη της Χίου,διαστάσεων 15x18 εκατ., με τη συνοδεία ζουρνά.Την ίδια εποχή,σε χαλκογραφία των Τεμπών σχεδιάστηκε χορός με τη συνοδεία λα'ι'κών οργάνων.
Σε άλλη χαλκογραφία του 19ου αιώνα 11 παλικάρια,από τα οποία τα 9 φέρνουν όπλα,χορεύουν στο νησί των Ιωαννίνων.Παραπέρα,3 άτομα παρακολουθούν το χορό,ενώ στο βάθος διακρίνεται η λίμνη και η πόλη των Ιωαννίνων.Τέλος,σε δύο χαλκογραφίες του 19ου αιώνα χορεύουν ναυτικοί στην πρώτη και χαριτωμένες Αθηναίες στη δεύτερη,με βάθος την Ακρόπολη και τη συνοδεία λα'ι'κών οργάνων.
Με όσα παραπάνω με πολλή συντομία εξέθεσα δόθηκε,νομίζω,μια γενική εικόνα της συνεχιζόμενης παράδοσης τόσο των λα'ι'κών οργάνων όσο και των ελληνικών παραδοσιακών χορών μέσα από μικρογραφίες,τοιχογραφίες και χαλκογραφίες.Για να βεβαιωθήτε δε πως η παράδοση των χορών μας αποτελεί μια αδιάσπαστη συνέχεια διαμέσου των αιώνων,σας παρουσιάζω κυκλικό χορό της Κρήτης σε τερακότα των μινωικών χρόνων,παρόμοιο χορό γυναικών σε χαλκό από την αρχαία Ολυμπία της Πελοποννήσου,νύμφες να χορεύουν κυκλικά σε πήλινο δίσκο του 4ου αιώνα,κυκλικό χορό που ανήκει στον 11ο αιώνα και τέλος σημερινό χορό του Πόντου που ονομάζεται Κότσαρι και είναι κι αυτός κυκλικός.
